UNITED 93

Wanneer ik een dvd met de titel UNITED 93 op de speler zet, is er iets aan de hand – is er ets met mij aan de hand. Allereerst vraag ik me af hoe die schijf is terechtgekomen in mijn omvangrijke collectie elektronische films. Geen idee, waarschijnlijk ooit meegenomen van een stapel dvd’s in een tweedehands winkel. Zeg maar, uit een nimmer aflatende nieuwsgierigheid – het duurde wel járen voor ik hem eindelijk ging bekijken. Ik was deze avond in een balorige stemming, doodmoe, te moe om een echte selectie te maken. Dus nam ik eentje zonder stickers uit de schappen, de manier waarop ik, goed zichtbaar, mijn al bekeken films waardeer.

Een documentaire over Manchester United, dacht ik eerst. Het bleek een rampenfilm te zijn, maar het tegendeel van een ramp – over een gekaapt vliegtuig. Normaal zou ik zoiets onmiddellijk in mijn dvd-prullenbak gooien – onderin een boekenkast in de cinema room waarin alle afgewezen films slordig op elkaar liggen. Ditmaal was ik zo moe, dat ik dacht: doe maar.

Na een kwartier kijken, besefte ik dat het ging om de dag van de aanslag op de Twin Towers in Manhattan. En er gebeurde iets merkwaardigs met mijn aandacht. Normaal gesproken, zou verveling onmiddellijk toeslaan – schon dagewesen, ik weet wel wat er staat te gebeuren. Nu zat ik binnen enkele minuten op het puntje van mijn stoel, gefascineerd door een verhaallijn die meesterlijk genoemd kan worden. Je bent voortdurend ervaringsmedelichtige, deelgenoot van de verwarring van wildvreemde mensen die nog niet weten wat er staat te gebeuren. Jij, als kijker, weet dat wel.

Wat zich opeens opdringt, is het besef dat zo’n aanslag die dag zózeer noch nie dagewesen was, dat niemand op het moment dat de inslagen plaats vonden ook maar enig idee had van wat er aan de hand was. De film maakt je getuige van de totale verwarring van de passagiers in het gekaapte vliegtuig, die eerst dachten in termen van twintig, dertig jaar terug: losgeld, landen op een exotisch vliegveld, vrijheid… Je bent aanwezig bij discussie tussen vluchtleiders onderling, tussen de vluchtleiding en militairen die over straaljagers gaan – niemand heeft in het begin ook maar enige notie van wat ze op hun schermen zien gebeuren. Dan dringt het door: geen ongeluk – een aanslag! In het vliegtuig bellen mensen stiekem met familie, die hen vertelt wat er in Manhattan is gebeurd – nu beseffen ze dat hun vliegtuig één van een gekaapte serie is. Waar gaan zij een gebouw torpederen?

Eerst wordt gedacht aan Washington. Maar wanneer het nieuws binnendruppelt dat terreur-vliegtuig no. 3 het Pentagon net heeft gemist, beseffen de gijzelaars dat hun bestemming elders ligt – zij zitten in no. 4. De rest is filmplot, iets dat ik niet ga vertellen. Wat ik echter nooit voor mogelijk hield, is me overkomen: oud nieuws bleek spannender en raadselachtiger, dan het nieuws op het moment dat het nieuws was. En waar het bekend zijn met iets verveling voorspelt, zat ik nu heftig aangedaan te kijken naar een verhaallijn die ik al had geleefd.

Zo werd mijn stelling gefalsifieerd, dat het sublieme niet anders dan eenmalig kan worden ervaren, omdat je het een tweede keer al verwacht en omdat die verwachting vanzelfsprekend afbreuk doet aan het indrukwekkende. Dit gaat eigenlijk altijd op. In dit geval was de tweedehands sublieme ervaring wellicht nog aangrijpender dan dezelfde ervaring live.

.

Sierksma, Montmorillon 21.1/2023

ZEN ARCHITECTUUR

Alle gekheid op een stokje, blague apart – toch is er wel iets in de leerstellingen van de Zenmeesters dat de moeite waard is. Nerveuze lieden kunnen zichzelf trainen en leren om zich beter op hun werk te concentreren, of bijvoorbeeld op een kunstwerk. Het is natuurlijk niet nodig, ja zelfs overdreven, om jezelf zodanig meditatief onder handen te nemen dat je tenslotte bereid bent om jezelf met benzine te overgieten en daarna in brand te steken om vervolgens doodgemoedereerd te wachten op het einde – dit, bijvoorbeeld, om tegen de oorlog in Vietnam te protesteren zoals deze monnik ooit deed.

.

.

Sommige van Zens beste leringen geven je echter een goed inzicht in de curieuze wegen die onze psyché soms bewandelt. Neem bijvoorbeeld het verhaal over de man die meters hoog boven de aarde uit stijgt. Niet bij wijze van levitatie – dat is gewoon onderdeel van alle ‘oosterse’ nonsens. In dit geval gaat het over gevoelens van duizeligheid op grote hoogten – vertigo.

Dit Zen-argument gaat als volgt: wanneer je je op je gemak voelt, terwijl je met beide voeten op de gebruikelijke paar vierkante centimeters van terra firma staat, waarom zou je je dan – plotseling – ongemakkelijk, zo niet angstig voelen wanneer dezelfde voeten op hetzelfde stevige oppervlak staan, zij het nu tien meter in de lucht geheven? Ten slotte geeft dat kleine oppervlak nog steeds dezelfde ondersteuning aan je lichaam, even gegarandeerd stabiel als het hetzelfde stukje aarde waarop je eerder stond. Maar vrijwel niemand zal dit argument eerst als redelijk accepteren, om het vervolgens ook echt in praktijk te brengen…

Het argument blijft echter overtuigend, gezien een select gezelschap van toch gewone mensen die regelmatig de meest angstaanjagende stunts uitvoeren – acrobaten op hoge palen, of dansers balancerend over koorden die een ravijn overspannen. Ze beschouwen het gewoon als bron van inkomen; je hoeft dus helemaal niet bang te zijn. Maar vertel dit maar eens aan al de mensen die als de dood zijn voor deze suggestie: ze zouden het nooit doen, duizelig als ze alleen al worden bij de gedachte daaraan.

.

.

Er zijn architecten die met dit thema hun spel spelen. Kijk eens naar deze appendix, aangebracht tegen een gebouw in de oude binnenstad van fraai Argenton.

.

.

Het gaat om een klein balkon, tegen het huis aangebouwd – al moet je eraan toevoegen: op een nogal rare plek, helemaal bovenin, buiten voor het zolderraam. Daar wonen meestal geen mensen, zeker niet in de grote huizen in Frankrijk; het wordt meestal gebruikt als opslagruimte. In dit huis kunnen natuurlijk mensen wonen op die etage, al is het maar af en toe. Maar ook in dat geval zou een eenvoudig platvormpje met een rail kunnen volstaan. Mij schoten twee hypothesen te binnen:

Of de architect in kwestie had geen enkele fiducie in het aangehaalde Zen-argument; hij was er in dat geval zeker van dat zijn client, die af en toe naar buiten zou willen stappen om van bovenaf het passerend vrouwelijk schoon te observeren, zich op zo’n kaal platvorm ongemakkelijk zou gaan voelen – en dus de mooiste exemplaren van dat vrouwelijk schoon zou moeten missen. Het ontwerp van een klein, delicaat baldakijn boven het balkonnetje zou een persoon wellicht een meer solide gevoel verschaffen, een beetje zoals Asterix de Galliër zijn schild boven het hoofd heft wanneer donder en bliksem in de hemelen boven hem toeslaan.

Of de architect mikte simpelweg op een esthetische prestatie: niet zozeer met zijn cliënt in het achterhoofd, als wel met het oog op de wandelaars beneden op straat, die zich bij het zien van dat opvallende, hoge balkonnetje misschien een beetje duizelig kunnen gaan voelen, een ervaring die iets weg heeft van het Sublieme.

Er bestaat ook architectuur die, hoewel solide geplaceerd op het oppervlak van Moeder Aarde, niettemin de indruk geeft van iets zwevends – alsof dat gebouw op een verheven platvorm staat, zoals Zen de would-be Simeon de Styliet een onzichtbare pilaar zou kunnen offreren. Zulke gebouwen zweven als het ware boven de plek waarop ze in feite staan. Bewonder Le Corbusier’s Villa Savoy, die dit effect zelfs al gefotografeerd weet te bereiken.

.

.

Er zijn architecten die met hun bouwsels vrijwel steeds op dit resultaat mikken. Ando is de Meester op dit vlak en, niet me dunkt toevallig, iemand die uit Japan komt, het land waar Zen bloesemde.

.

.

Zouden de combinatie van de woorden subliem evenwichtig de juiste uitdrukking kunnen zijn om Ando’s Komyo-Ji Tempel te typeren – dromend, in elke geval balancerend tussen hemel en aarde, niettemin gemaakt van solide hout?

.

Sierksma, Montmorillon, 28.1/2022