Hoe raar kan het lopen! Ooit schreef ik een artikel over de universiteit die meer en meer op een panopticum ging lijken: een onderwijsmachine, waarbij zowel studenten als stafleden in toenemende mate en steeds gedetailleerder werden gemeten en gecontroleerd.
We schrijven 1983. Het stuk stond in Universiteit en Hogeschool, jaargang 29, nr. 5 en de titel luidde: ‘Tweefasenstruktuur als universitair panopticum: De geboorte van de normstudent, de normdocent en de normonderzoeker’.
Enkele jaren later verscheen mijn proefschrift over Toezicht en Taak. Daarin wordt het ontwerp van de Brit Jeremy Bentham voor een panopticumgevangenis uitgebreid besproken.
Zijn plan was van een diabolische kwaliteit: een cirkelvormig gevangenisgebouw met langs de muren rondom verdiepingen met cellen waardoor overdag raamlicht alles wat de gevangene deed belichtte. Binnen in de duistere hal stond een observatietoren waarin bewakers, verborgen achter jaloezieën, de gevangenen in de gaten hielden terwijl ’s nachts met schijnwerpers ook de van binnen louter door tralies ‘bemuurde’ cellen konden worden aangelicht.
Niets ontsnapte aan hun aandacht.
Diabolisch is dit gebouw, omdat je in feite helemaal geen bewakers nodig hebt. De gevangenen weten immers niet of er nu wel of niet bewakers in die binnentoren zitten. Zo worden ze gedwongen te doen alsof. Ze bewaken zichzelf!
Kortom, het tegendeel van wat een universiteit van vrij denkende mensen zou moeten zijn.
Laat nu in De Haarlemmer van 19 januari een foto staan van de binnenkant van de Haarlemmer Koepelgevangenis – een van de weinige ooit daadwerkelijk uitgevoerde panopticumgevangenissen in de hele wereld. De centrale toren is intussen verwijderd. Maar het feit dat er drie van dit type gebouwen in Nederland zijn gebouwd, geeft aan hoe de zuinige Hollander wel brood zag in een bewakingssysteem zonder kostbare bewakers…
En laat nu die oude gevangenis worden omgebouwd tot een dependance voor een University College! Jawel – alles tegenwoordig in het Engels, anders tel je niet mee; en Haarlem wil meetellen, nu als Universiteitsstad, sorry: als University Town…. Dat de University of Amsterdam intussen al weer als partner afhaakte, drukt de pret niet. We gaan gewoon door, wij Haarlemmers.
Maar zoiets verzin je toch niet. Mijn leven blijkt een door een Diabolische Magister fijntjes gesponnen web van samenhangen, dat me ooit – in 1983 – verder deed kijken dan ik zelf kon vermoeden.
Sierksma 19.1.17
Sierksma's Sores 