VRIJHEID EN ANDERE ONZIN

Zodra de terreurvlam in de pan slaat, kraait de ideologie van De Vrijheid victorie.

Tijdens de geboorte van de rock- en popmuziek was er bijna geen song waarin niet een ode aan freedom werd gebracht. Voor mij was die volstrekt abstracte verwijzing reden om vooral naar de muziek te luisteren, niet meer naar de teksten. Het waren ook de jaren van de hippies – een beweging van bête lieden voor wie ‘vrijheid’ vooral rondneuken betekende en een zich niet hechten aan plekken en mensen.

Grappig aan die beweging was vooral het volstrekt gebrek aan zelfkennis – aan inzicht in het feit, dat hun commune leventje volkomen afhankelijk was van een min of meer goed functionerend kapitalistisch productieapparaat.

Nu gelovige malloten hun kalashnikovs hebben gericht op de schitterende spotters van Charlie Hebdo klinken er weer odes aan De Vrijheid.

Wie bedoelt ‘vrijheid van meningsuiting’ specificeert deze vrijheidsdrang. Die vrijheid is een groot goed. Ook vrijheid van vergadering, vrijheid een opleiding en de vrijheid om een werkkring te kiezen, de vrijheid om hardop te lachen om alles – en zoveel meer specifieke vrijheden in de democratische samenlevingen: elk een groot goed.

Abstract aanroepen van ‘De Vrijheid’ is iets anders. Er is zelfs een politieke naam voor: anarchisme. Dit is de malle notie die over ‘vrij zijn van alle macht’ spreekt, zonder te beseffen dat vrijheid en plicht bij elkaar horende dialectische categorieën zijn. De anarchist beseft niet dat een samenleving alleen kan bestaan wanneer mensen zich, na een vrij debat, aan elkaar verplichten en hun afspraken nakomen. Mevrouw Thatcher met haar kletskreet “A society does not exist” was de archetypische anarchist.

Jelle de Vries vraagt zich in de VK 9.1.15 af “Hoe moet ik als 17-jarige reageren?” op de executies van cartoonisten. “Ik ben op zoek naar wat ik wil gaan doen in de wereld en wat ik belangrijk vind […] Ik neem me voor iedereen te vertellen hoeveel ik van vrijheid houd. En dat ik vind dat iedereen moet kunnen zeggen wat hij wil.”

Mooi – maar de crux van de discussie die nu weer zou moeten aanzwellen, is niet die over ‘het houden van vrijheid’, maar een die draait om het delicate koppel ‘verantwoordelijkheid en vrijheid’.

Een tijd lang gold in vrijgevochten Nederland de code dat je moet kunnen doen wat je niet laten kunt – mits je anderen niet hindert of zelfs schaadt. Dat was nog een ‘modern’ mits.

Intussen, in de postmoderne huftermaatschappij, is narcisme steeds meer een standaard ‘persoonlijkheids’-kenmerk geworden. Dit impliceert het wegvallen van precies dat ‘mits’. Je houdt nog slechts rekening met relevante anderen, met jouw incrowd – de rest kan het wel schudden, desnoods stuikken.

Dit narcisme koppelt verantwoordelijkheid los van vrijheid. Een griezelig verschijnsel. Besef wel, dat zij die de cartoonisten executeerden volgens dezelfde code handelen. Alleen de normen van hun incrowd beschouwen ze als geldend, de rest van de wereld is een quantité négligeable.

Bevalt u dit blog, stuur het aan vrienden en kennissen
Bezoek ook: sierksmatwee.wordpress.com

GOD ALS SCHAAMLAP

In de krant wordt geschreven over de ‘omertà’ in ‘de Marokkaanse gemeenschap’. [VK 16.4.14]

Dat lijkt me een ongelukkige term – ze hoort historisch bij de maffia en daarmee zou ik een hele ‘gemeenschap’ niet graag identificeren.

Kwalijker is, dat op die manier ernstige culturele problemen onder het vloerkleed verdwijnen. Het bijzondere geval nu betreft het zwijgen van deze ‘Marokkaanse gemeenschap’ naar aanleiding van de overval in Deurne, waarbij twee ‘allochtone jongens’ werden doodgeschoten. Dit zwijgen blijkt mede te worden afgedwongen door ‘jongeren’ die duidelijk maken dat men zijn mond dient te houden.

Probleem hierbij is echter de schaamtecultuur, die vanuit Afrika is meegenomen naar Europa. Een nog groter probleem is dat intussen de postmoderne Europese samenlevingen zelf steeds meer trekken van die schaamtecultuur hebben ontwikkeld. Meer dan twintig jaar geleden, toen ik me met deze kwesties ging bezig houden, noteerde ik dit samenkomen tijdens mijn colleges in Delft.

In een schaamtecultuur functioneert steeds minder een individueel geweten dat in de vroege jeugd is ‘geassembleerd’. Steeds meer is de blik van relevante anderen doorslaggevend voor beoordeling van eigen gedrag als juist of onjuist.

In een schaamtecultuur kun je je misdragen tegenover niet-relevante anderen, mensen kortom buiten de directe ‘gemeenschap’, zonder het als wangedrag te voelen. Een schaamtecultuur meet per se met twee maten. Ergo: Niets schaamtelozer dan een schaamtecultuur.

Een typisch kenmerk van een schaamtecultuur is het scheiden van verantwoording nemen en verantwoordelijkheid dragen. Steeds vaker geeft iemand of geeft een groep toe, dat ze ergens verantwoording voor nemen. Vaak deelt iemand mee dat hij namens de groep waartoe hij behoort, een bedrijf bijvoorbeeld, verantwoording voor iets neemt. Bedoeld wordt, dat voor iedereen in dat geval duidelijk is dat anderen geen verantwoordelijkheid dragen. Dus, je moet wel…

Tegelijk lijkt er niemand verantwoordelijk te zijn of die verantwoordelijkheid te willen dragen. Binnen het bedrijf of de groep kan iedereen naar ieder ander wijzen, of men verwijst naar de ‘omstandigheden’.

Maar verantwoording nemen voor wan- of misdaden is een individuele aangelegenheid, zelfs als het om een rechtspersoon gaat. In dat geval legt men verantwoording af en draagt via consequenties tevens de verantwoordelijkheid.

Die combine verantwoording+verantwoordelijkheid raakt in de postmoderne schaamtecultuur volledig zoek. Wanneer in ‘de Marokkaanse gemeenschap’ stemmen opklinken om ‘de eigen verantwoordelijkheid op de agenda te zetten’ zijn we niet veel verder. De vraag is of jongens, opgevoed in een schaamtecultuur, zelf die verantwoordelijkheid kunnen en willen dragen. Zo lijkt het vooral te gaan over het nemen van verantwoording door een groep voor het gedrag van individuen, zonder dat het individele dragen van verantwoordelijkheid ooit in beeld komt.

Besef, lezer, dat ‘de Marokkaanse gemeenschap’ slechts een case betreft, dit naar aanleiding van ‘Deurne’. De Rooms-katholieke kerk is een tweede nummer, dat ook sterke trekken van een schaamtecultuur vertoonde en toont. In beide gevallen wordt het aan ‘God’ c.q. ‘Allah’ overgelaten om over de daden te oordelen en dus de verantwoordelijkheid te dragen.

Dat zegt de priester na de biecht letterlijk. En Youssef, die geld inzamelde voor de begrafenis van de gedode overvallers, zegt eveneens letterlijk: “Laat dat aan Allah over.”

Met de teloorgang van wat een cultuur met een schulddominant was – een gewetenscultuur – zal er steeds meer verwezen worden naar fictieve ‘hogere instanties’ die de verantwoordelijkheid moeten dragen.

God als schaamlap. Het Bedrijf als schaamlap. Het Team als schaamlap. Het Netwerk als schaamlap…

Bevalt u dit blog, verspreidt het via uw facebook, twitter of andere social media.